علت کمبود آهن در کودکان چیست؟
انواع کمبود آهن در کودکان و راه‌های پیشگیری و درمان آن‌ها
فهرست مطالب
کمبود آهن در کودکان (Pediatric Iron deficiency)
آهن یک ماده مغذی مهم است که در عملکردهای مختلف بدن از جمله انتقال اکسیژن در خون نقش دارد. در نتیجه وجود آن برای رشد مغز کودک و تامین انرژی زندگی روزمره حیاتی است.
آهن به انتقال اکسیژن از ریه‌ها به سایر نقاط بدن (به‌خصوص برای ذخیره و استفاده ماهیچه‌ها از اکسیژن) کمک می‌کند. اگر رژیم غذایی کودک شما فاقد آهن باشد، ممکن است دچار بیماری به نام کمبود آهن در کودکان شود.
نوزادان، کودکان نوپا، پیش‌دبستانی‌ها و نوجوانان بیشتر در معرض خطر کمبود آهن هستند که عمدتاً به‌دلیل افزایش نیاز بدن آن‌ها به آهن در طول دوره‌های رشد و تکامل سریع است. این عارضه می‌تواند در سطوح مختلفی، از کمبود خفیف تا کم‌خونی ناشی از فقر آهن (وضعیتی‌که در آن گلبو‌های قرمز سالم به اندازه کافی در خون یافت نمی‌شوند) رخ دهد.
بنابراین کودکی که رژیم غذایی او آهن کافی را تامین نمی‌کند، در نهایت دچار کم‌خونی ناشی از فقر آهن می‌شود. کمبود آهن درمان نشده می‌تواند بر رشد و تکامل کودک تأثیر منفی بگذارد.
پس دریابید که چه چیزی باعث کمبود آهن در کودکان می‌شود، چگونه باید آن را تشخیص داد و چگونه از بروز آن پیشگیری کرد. اگر کودک شما مشکوک به کمبود آهن است حتما به پزشک متخصص اطفال مراجعه کنید.
علائم کمبود آهن در کودکان
هموگلوبین پروتئینی است که به گلبول‌های قرمز اجازه می‌دهد تا اکسیژن را به سلول‌های دیگر بدن منتقل کنند. وجود آهن کافی برای تشکیل هموگلوبین لازم است. بنابراین، در شرایط فقر آهن عملکرد طبیعی بدن کودک مختل می‌شود.
با این حال، بیشتر نشانه‌ها و علائم فقر آهن در کودکان تا زمانی‌که کم‌خونی ناشی از فقر آهن رخ ندهد، ظاهر نمی‌شوند. اگر فرزند شما فاکتورهای خطر و نشانه‌های کمبود آهن در کودکان را دارد، حتما پیش از بروز مشکلات حادتر با پزشک متخصص صحبت کنید. علائم کمبود آهن در نوزادان و کودکان ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- پوست رنگ‌پریده
- بی‌حالی و خستگی مداوم
- دست و پاهای سرد
- کندی رشد و تکامل بدن
- اشتهای ضعیف
- تنفس سریع و غیر طبیعی
- ضربان قلب تند
- افزایش تعریق
- مشکلات رفتاری به‌صورت افزایش تحریک‌پذیری یا بی‌قراری
- عفونت‌های مکرر
- بروز زخم یا تورم زبان
- طحال بزرگ شده
- تمایل غیر معمول به خوردن مواد غیر مغذی مانند یخ، خاک، رنگ یا نشاسته (که در اصطلاح پزشکی عارضه پیکا نامیده می‌شود)
علت کمبود آهن در کودکان چیست و چرا بعضی از بچه‌ها دچار این مشکل می‌شوند؟
از دلایل کمبود آهن که می‌تواند منجر به کم‌خونی شود، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دریافت مداوم یک رژیم غذایی حاوی آهن کم. اگرچه توصیه می‌شود که در ۶ ماه اول کودک فقط با شیر مادر تغذیه کند اما شیر مادر آهن زیادی ندارد. بنابراین نوزادانی که فقط با شیر مادر تغذیه می‌شوند، ممکن است دچار فقر آهن شوند. در سنین بزرگتر نیز شیرخواران و کودکان نوپا ممکن است در اثر تغذیه ناسالم آهن کافی را از رژیم غذایی خود دریافت نکنند. بنابراین، نوع تغذیه در کودکان تاثیر زیادی در بروز کمبود آهن دارد. جالب است بدانید که هر بار فقط مقدار کمی از آهن موجود در غذا توسط بدن جذب می‌شود.
- تغییرات بدنی. هنگامی که بدن دچار جهش رشد در دوران نوزادی، کودکی و نوجوانی می‌شود، برای ساخت گلبول‌های قرمز بیشتر به آهن بیشتری نیاز دارد. در نتیجه احتمال بروز عارضه کمبود آهن نوزاد یا کودک وجود دارد.
- مشکلات دستگاه گوارش. جذب ضعیف آهن پس از انجام برخی از انواع جراحی‌های گوارشی رایج است. وقتی غذاهای حاوی آهن می‌خورید، بیشتر آهن در قسمت فوقانی روده کوچک جذب می‌شود. هرگونه ناهنجاری در دستگاه گوارش (GI) می‌تواند جذب آهن را تغییر داده و باعث کم‌خونی ناشی از فقر آهن حتی در کودکان شود.
- از دست دادن خون زیاد. خونریزی در اثر جراحت، تصادف یا خونریزی گوارشی می‌تواند باعث کاهش آهن بدن شود.
- ابتلا به سرطان. برای درمان این مسئله، معمولا توصیه به شیمی‌درمانی می‌شود که در اثر از بین رفتن سلول‌های زایای گلبول های قرمز، کمبود آهن مشهود است.
فاکتورهای خطر موثر در بروز کمبود آهن در کودکان
طبق تجربه، اصلی‌ترین فاکتورهای خطر برای ایجاد کمبود آهن در کودکان عبارتند از:
- نارس بودن و وزن کم نوزاد هنگام تولد
- تغذیه انحصاری نوزاد با شیر مادر برای بیش از شش ماه (عدم شروع استفاده از مواد غذایی جامد)
- مصرف زیاد شیر گاو در کودکان زیر دو سال
- مصرف کم یا عدم مصرف گوشت در نوزادان بزرگتر از شش ماه
- گیاهخواری کودکان
- رژیم غذایی نامناسب در سال دوم زندگی
- مسمومیت کودک با سرب
پارامترهای موثر در بروز کمبود آهن در کودکان بر اساس گروههای سنی مختلف عبارتند از:
- نوزادان کمتر از شش ماه. ازآنجایی‌که نوزادان تازه متولد شده ذخایر آهن خود را از طریق جفت دریافت می‌کنند، نوع رژیم غذایی مادر در دوران بارداری بسیار مهم است. به‌همین‌دلیل، نوزادان کم‌وزن یا نارس در معرض خطر بیشتری برای کمبود آهن هستند و به مکمل‌های آهن نیاز خواهند داشت. برای مشاوره بیشتر به پزشک مراجعه کنید.
- نوزادان شش ماهه تا یک ساله. ذخایر آهن نوزاد در نیمه دوم سال اول کم می‌شود. اگر رژیم غذایی او به اندازه کافی شامل غذاهای جامد غنی از آهن نباشد، می‌تواند باعث کمبود آهن شود. در حدود شش ماهگی، خوردن دو وعده در روز غلات ساده و غنی شده با آهن به‌صورت مخلوط با شیر مادر یا شیر خشک شروع خوبی است. گوشت پوره شده را می‌توان خیلی زود با مواد جامد دیگر، زمانی‌که کودک شما به غلات عادت کرد، عرضه کرد. ورود دیرهنگام مواد جامد به رژیم غذایی کودک یکی از دلایل شایع کمبود آهن در این گروه سنی است.
- کودکان یک تا پنج ساله. اگرچه شیر مادر حاوی مقدار کمی آهن است، اما شیردهی طولانی‌مدت می‌تواند منجر به کمبود آهن در نوزادان شود. به‌خصوص اگر شیر مادر جایگزین غذاهای جامد در رژیم غذایی شده باشد. شیرهای کم‌آهن مانند شیر گاو، شیر بز و شیر سویا را نباید تا ۱۲ ماهگی به کودک داد. کودکانی که همچنان شیر را به خوردن غذاهای جامد ترجیح می‌دهند، در معرض خطر کمبود آهن هستند.
- نوجوانان. معمولا دختران نوجوان به‌دلیل تعدادی از عوامل از جمله جهش رشد در دوران بلوغ، از دست دادن آهن در طول دوره‌های قاعدگی و خطر سوءتغذیه به‌دلیل تمایل به مصرف رژیم‌های غذایی فانتزی و فست‌فود، بیشتر در معرض خطر هستند.
قابل ذکر است که ابتلا به اختلالات گوارشی مانند بیماری سلیاک، یک علت نادر اما احتمالی کم‌خونی در کودکان است.
با انواع کمبود آهن در کودکان بیشتر آشنا شوید
به طور کلی، می‌توان گفت که کمبود آهن در کودکان و نوزادان سه نوع است:
- کمبود آهن ناشی از تغذیه نادرست
- کمبود آهن ناشی از وجود یک بیماری زمینه‌ای، به‌خصوص بیماری‌های گوارشی
- کمبود آهن ناشی خونریزی شدید
هرکدام از این‌ها از نظر شدت و علائم تفاوت‌های بارزی با یکدیگر دارند.
عوارض کمبود آهن در کودکان
فقر آهن و کم‌خونی ناشی از آن ممکن است باعث تاخیر در رشد و نمو جنین، نوزاد و کودک شود. حتی اگر جنین نتواند آهن کافی از جفت دریافت کند، ممکن است دچار عقب‌ماندگی ذهنی شود. به‌همین‌دلیل، پزشکان پیش از اقدام به بارداری توصیه می‌کنند که مادر از بابت ذخایر فولیک اسید و آهن کافی در بدن خود مطمئن شود.
تجربه نشان داده است که کودکان مبتلا به فقر آهن قدرت یادگیری و انجام فعالیت‌های جسمی کمتری دارند. حتی ممکن است شروع دوران بلوغ آن‌ها به تاخیر افتاده و دچار کوتاهی قد شوند. توصیه می‌کنیم کمبود آهن و کمبود ویتامین دی در کودکان را برای پیشگیری از یک روند رشد غیر طبیعی جدی بگیرید!
آیا امکان پیشگیری از کمبود آهن در کودکان وجود دارد؟
برخی از پیشنهادات برای پیشگیری از کمبود آهن در نوزادان کمتر از ۱۲ ماه عبارتند از:
- در دوران بارداری رژیم غذایی غنی از آهن داشته باشید. گوشت قرمز بهترین منبع آهن است.
- در دوران بارداری آزمایشات برای بررسی کم‌خونی باید انجام شوند. اگر پزشک مکمل‌های آهن را تجویز کرد، آن‌ها را فقط طبق دستورالعمل مصرف کنید.
- به نوزاد خود حتما شیر مادر بدهید یا شیر خشک‌های غنی شده با آهن را انتخاب کنید.
- قبل از ۱۲ ماهگی به نوزاد خود شیر گاو یا مایعات دیگری که ممکن است جایگزین غذاهای جامد غنی از آهن شوند، ندهید.
- برای نوزاد زمان شروع مصرف غذاهای جامد را به تاخیر نیندازید. از حدود شش ماهگی به کودکتان غذاهای پوره شده بدهید. غلات مخصوص کودک که با شیر خشک غنی شده با آهن تهیه می‌شوند، عموماً جز اولین غذاهایی هستند که باید به نوزاد شش ماهه داده شوند. از حدود هفت ماهگی غذاهای نرم یا غذاهای له شده را می‌توانید به نوزاد بدهید.
برای پیشگیری از کمبود آهن در کودکان نوپا (کمبود آهن در کودکان زیر ۲ سال) و پیش‌دبستانی:
- سه تا چهار بار در هفته از گوشت قرمز بدون چربی استفاده کنید. جایگزین‌های گوشت مانند لوبیا، عدس، نخود، مرغ، ماهی، تخم مرغ و مقدار کمی آجیل نیز منابع مهم آهن در رژیم غذایی روزانه کودک شما هستند. اگر خانواده شما از رژیم گیاهخواری پیروی می‌کند، ممکن است لازم باشد از یک متخصص تغذیه مشاوره بگیرید تا مطمئن شوید که تمام نیازهای غذایی فرزندتان را برآورده می‌کنید.
- از مواد غذایی حاوی ویتامین C بیشتر در رژیم غذایی کودک استفاده کنید، زیرا به بدن کمک می‌کند تا آهن بیشتری جذب کند. مطمئن شوید که کودک شما مقدار زیادی غذاهای غنی از ویتامین C مانند پرتقال، لیمو، نارنگی، توت، کیوی، گوجه فرنگی، کلم، فلفل دلمه‌ای و کلم بروکلی استفاده می‌کند.
- کودک نوپا را بیشتر به خوردن غذاهای جامد تشویق کنید. مراقب باشید که در بین وعده‌های غذایی با شیر مادر یا شیر خشک سیر نشود.
- به یاد داشته باشید که اسهال مزمن می‌تواند ذخایر آهن کودک شما را کم کند و انگل‌های روده‌ای مانند کرم‌ها نیز می‌توانند باعث کمبود آهن شوند. پس برای تشخیص و درمان سریع به پزشک مراجعه کنید.
- ممکن است کودک به‌دلیل مصرف ناکافی یا عدم تنوع در غذاهایی که می‌خورد، در معرض خطر کمبود آهن قرار گیرد. از متخصص تغذیه یا پزشک کودک خود در مورد نحوه مدیریت یک کودک بدغذا راهنمایی بخواهید.
نحوه صحیح تشخیص کمبود آهن در کودکان
اگر کودک شما مشکوک به کمبود آهن است، در اولین فرصت باید توسط پزشک متخصص اطفال معاینه شود. معمولا هدف از تشخیص، حذف سایر بیماری‌هایی است که می‌توانند علائم مشابهی داشته باشند، مانند بیماری سلیاک.
کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن معمولاً از طریق آزمایش خون تشخیص داده می‌شوند. آکادمی اطفال آمریکا توصیه می‌کند که همه نوزادان برای بررسی کم‌خونی فقر آهن از سن ۹ ماهگی تا ۱۲ ماهگی یکبار آزمایش شوند. برای کودکانی که فاکتورهای خطر کمبود آهن دارند، دوباره با افزایش سن باید آزمایش انجام شود.
بسته به نتایج غربالگری، پزشک کودک شما ممکن است مصرف مکمل آهن خوراکی یا مولتی ویتامین روزانه یا انجام آزمایشات بیشتر را توصیه کند.
انواع روش‌های درمان فقر آهن در کودکان
اصولا پزشک برای درمان کودک موارد زیر را توصیه و تجویز می‌کند:
- خوردن مکمل‌های آهن به‌صورت قطره یا قرص. معمولا این داروها طی چند ماه مصرف می‌شوند تا سطح آهن در خون را برای جبران کمبود آهن در کودکان افزایش دهند. ازآنجایی‌که نوزادان امکان مصرف قرص را ندارند، پزشک از ۴ ماهگی به بعد قطره آهن تجویز می‌کند. دوز قطره آهن در اطفال باید توسط پزشک و براساس وزن نوزاد تنظیم شود. مکمل‌های آهن می‌توانند معده را تحریک کرده و رنگ مدفوع را تغییر دهند. برای افزایش جذب باید با معده خالی یا همراه با آب پرتقال مصرف شود. اگر کودک نمی‌تواند قطره یا قرص بخورد، ممکن است به تزریق وریدی آهن نیاز باشد.
- شروع یک رژیم غذایی غنی از آهن. چنین رژیمی می‌تواند به درمان کم‌خونی ناشی از فقر آهن کمک کند. از منابع غذایی خوب آهن می‌توان به انواع گوشت، جگر، قارچ، سبزیجات دارای برگ سبز مانند کلم بروکلی، کلم پیچ، سبزی شلغم و کلم، انواع حبوبات و آجیل اشاره کرد. طبق تجربه، مصرف مکمل‌های آهن به همراه تغییرات رژیم غذایی، بیشترین تاثیرگذاری را در روند درمان فقر آهن در کودکان دارد.
گاهی عفونت، علت کم‌خونی خفیف در کودکان است. به‌همین‌دلیل، باید همیشه برای رفع سریع آن تحت نظر پزشک اقدام کرد.
دریافت آهن در مقادیر زیاد برای بدن سمی است. پس از خوددرمانی بپرهیزید و طبق نظر پزشک به کودک خود مکمل‌های آهن بدهید. مصرف بیش‌ازحد آهن می‌تواند حتی باعث مرگ نوزاد یا کودک شود.
در نوزادان و کودکان خردسال حداکثر باید ۲۰ میلی‌گرم در روز آهن دریافت شود. اکثر مکمل‌های آهن حاوی حدود ۱۰۰ میلی‌گرم آهن در هر قرص هستند. پس نباید برای کودکان مصرف شوند و مهم است که آن‌ها را دور از دسترس کودکان قرار دهید.
قرص‌های آهن اغلب توسط کودکان به‌عنوان آب‌نبات اشتباه گرفته می‌شوند. اگر مشکوک به مصرف بیش‌ازحد آهن توسط کودک هستید، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید.
درمان کمبود آهن در کودکان با طب سنتی
متخصصان طب سنتی خیلی موافق مصرف قرص و قطره آهن نیستند و معتقدند که عوارض زیادی برای کبد و ذهن کودک دارد. به‌همین دلیل، توصیه می‌کنند که مواد غذایی خونساز زیر مرتب به کودک داده شوند:
- گوشت گوسفندی به‌صورت کباب شده
- شیرینی‌های طبیعی مانند عسل، انجیر، خرما، انگور و مویز
- شیره انگور و شیره خرما
- پسته و کنجد
البته مصرف گیاهان دارویی زیر به میزان کم نیز بسیار موثر است:
ازآنجایی‌که احتمال بروز واکنش آلرژیک در کودکان وجود دارد، حتما پیش از مصرف این گیاهان دارویی با پزشک یا متخصص طب سنتی مشورت کنید.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورت مشاهده علائم فقر آهن ذکر شده در این مطب، باید برای تشخیص قطعی نوزاد یا کودک خود را نزد پزشک ببرید. فراموش نکنید که کودکان در همه سنین در معرض خطر ابتلا به کمبود آهن هستند.
خوشبختانه کمبود آهن در کودکان قابل پیشگیری است. برای اینکه رشد و تکامل فرزندتان را در مسیر درست نگه دارید، غذاهای غنی از آهن را در وعده‌های غذایی اصلی و میان‌وعده‌ها به کودک بدهید و با پزشک کودک خود در مورد نیاز به غربالگری و مصرف مکمل‌های آهن صحبت کنید.
گفتگوی آنلاین با متخصص اطفال و کودکان
درصورتی‌که شرایط مراجعه حضوری را ندارید، پیشنهاد می‌کنیم از صدها دکتر اطفال آنلاین پذیرش ۲۴ مشاوره آنلاین تلفنی و متنی بگیرید. مشکلات خود را مطرح کرده و از مشاوره‌های بهترین دکتر آنلاین کودکان برای درمان استفاده کنید. در این سامانه، امکان پرسش و پاسخ و مشاهده نظرات در مورد کمبود آهن در کودکان وجود دارد.
