عوارض شیمی درمانی و پرتو درمانی را بدانید و چگونگی کم کردن آن

عوارض شیمی درمانی

شیمی درمانی یک روش درمانی دارویی است که از مواد شیمیایی قدرتمند برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‎‌کند زیرا این سلول‌‎ها خیلی سریع‌‎تر از سلول‎‌های نرمال بدن تکثیر پیدا می‌‎کنند. از داروهای شیمی درمانی می‌‎توان به تنهایی یا به‏‌صورت ترکیبی برای درمان انواع مختلف سرطان استفاده کرد.

اگرچه شیمی درمانی یک روش موثر برای درمان بسیاری از انواع سرطان است اما خطر عوارض جانبی را نیز به همراه دارد. برخی از عوارض شیمی درمانی خفیف و قابل درمان است، درحالی‎که برخی دیگر می‌‏توانند عوارض جدی ایجاد کنند. جالب است بدانید که عوارض شیمی درمانی بر زنان و عوارض شیمی درمانی بر مردان گاهی به دلیل فیزیولوژی متفاوت آن‎ها یکسان نیست.

گاهی پزشکان از شیمی درمانی برای تکیمل سایر اقدامات درمانی مانند رادیوتراپی استفاده می‎‌کنند تا سلول‎‌های سرطانی مخفی از بین بروند. از شیمی درمانی می‎‌توان برای کوچک‏‌سازی تومور استفاده کرد تا سایر درمان‌‏ها مانند پرتودرمانی و جراحی نتیجه بدهند. در مواردی، شیمی درمانی با از بین بردن برخی سلول‌‎های سرطانی ممکن است به تسکین علائم و نشانه ‎های سرطان کمک کند. پزشکان این مورد را شیمی درمانی تسکینی می‌نامند.

تجربه نشان داده است که اثرات شیمی درمانی بر بهبود بیماری‎‌های مربوط به مغز استخوان و سیستم ایمنی بدن مانند لوپوس و آرتریت روماتوئید نیز قابل توجه است.

بنابراین اگر از نظر پزشک باید روند شیمی درمانی را طی جلسات مختلف آغاز کنید، راه گریزی از عوارض آن ندارید و تنها توصیه ما مشورت با پزشک متخصص انکولوژی برای آگاهی بیشتر از اثرات شیمی درمانی بر بدن، پیشگیری و کم کردن عوارض شیمی درمانی است.

پزشکان معمولا سعی می‏‌کنند تعادلی بین عوارض شیمی درمانی و اثرات مفید درمانی آن ایجاد کنند. همچنین معمولا از چندین دارو که دارای عوارض جانبی مشابه هستند استفاده نمی‌کنند.

با علائم مختلف عوارض شیمی درمانی آشنا شوید

شاید برای شما جالب باشد که بدانید عوارض شیمی درمانی سرطان سینه ممکن است تا حدودی با عوارض شیمی درمانی سرطان روده، عوارض شیمی درمانی سرطان غدد لنفاوی، عوارض شیمی درمانی سرطان خون، عوارض شیمی درمانی سرطان ریه، عوارض شیمی درمانی سرطان کبد، عوارض شیمی درمانی تومور مغزی، عوارض شیمی درمانی سرطان معده و غیره متفاوت باشد. در واقع تفاوت آن‎ها در نوع و شدت علائم شیمی درمانی است.

در بعضی از بیماران فقط مشکلات گوارشی مانند :

• حالت تهوع
• استفراغ
• یبوست یا اسهال مشاهده می‌‎شود.

درحالی‎که در سایرین علاوه بر این‎‌ها :

• خستگی
• ریزش مو
• نوروپاتی یا درد ناشی از آسیب عصبی
• کم‎خونی
• و عفونت نیز دیده شده است.

نگران علائم خود نباشید، بعضی از آن‎ها موقتی هستند و بعد از گذشت ۴ تا ۶ ماه از پایان جلسات شیمی درمانی بهبود می‎‌یابند.

علت بروز عوارض شیمی درمانی چیست؟

سلول‏‌های سرطانی تمایل به رشد سریع دارند و داروهای شیمیایی می‌‏توانند جلوی این روند را بگیرند. اما ازآنجایی‎‌که این داروها به کمک جریان خون به نقاط مختلف بدن حرکت می‎‌کنند می‌‏توانند سلول‎‌های سالم و طبیعی که رشد سریعی دارند را نیز تحت تأثیر قرار دهند.

در واقع آسیب به سلول‌‏های سالم بدن است که باعث بروز عوارض کموتراپی یا همان عوارض داروی شیمی درمانی می‌شود. شیمی درمانی و عوارض آن همیشه آنچنان که انتظار دارید بد نیستند اما به هر حال جای نگرانی دارد.

اصولا سلول‏‌های طبیعی که به احتمال زیاد توسط شیمی درمانی آسیب می‌‏بینند عبارتند از:

• سلول‎‌های خون‎‌ساز در مغز استخوان
• فولیکول‎‌های مو
• سلول‎‌های دستگاه گوارش مانند سلول‎‌های دهان
• سلول‎‌های سیستم تولید مثل

برخی از داروهای شیمیایی می‌‎توانند به :

• سلول‏‌های قلب
• کلیه‏ ها
• مثانه
• ریه‏ ها
• و سیستم عصبی نیز آسیب برسانند.

گاهی می‌‏توانید برای محافظت از سلول‏‌های طبیعی بدن خود، داروهایی را هم‌زمان با شیمی درمانی استفاده کنید. امروزه همچنین روش‎‌های درمانی برای کمک به تسکین عوارض جانبی وجود دارد.

ممکن است این سوال برای شما پیش بیاید که عوارض شیمی درمانی تا چند روز ادامه دارد؟

معمولا علائم بسیاری از عوارض جزئی مانند : خستگی، حالت تهوع و استفراغ به سرعت از بین می‎‌روند اما گاهی بعضی از عوارض جانبی می‎‌توانند تا آخر عمر ادامه داشته باشند زیرا برخی از داروهای شیمیایی باعث عوارض جانبی طولانی‏ مدت مانند آسیب‌‏های قلبی یا عصبی یا مشکلات باروری می‏‌شوند. به‎ همین ‏دلیل، پیشنهاد می‌‎کنیم پیش از شروع جلسات با پزشک خود در مورد عوارض داروهای شیمی درمانی و عوارض شیمی درمانی برای اطرافیان بیمار صحبت کنید.

انواع عوارض شیمی درمانی

همان‌طورکه ذکر شد، شیمی درمانی می‌‎تواند عوارض جانبی ناخوشایندی ایجاد کند، اگرچه بسیاری از آن‎‌ها قابل درمان یا پیشگیری هستند و با قطع روند شیمی درمانی بیشتر آن‎ها از بین می‎‌روند.

اصولا پیش‎بینی اینکه چه عوارضی ایجاد خواهد شد دشوار است. در ادامه به لیست کاملی از انواع عوارض قرص شیمی درمانی یا داروهای تزریقی شیمی درمانی (مانند عوارض داروی اوستین شیمی درمانی یا عوارض داروی شیمی درمانی تاکسول) اشاره شده است.

خستگی

خستگی یکی از رایج‌‎ترین عوارض جانبی شیمی درمانی است. بسیاری از افرادی‏که تحت درمان هستند در بسیاری از اوقات احساس خستگی می‏‌کنند یا از انجام کارهای روزمره خیلی زود خسته می‌‏شوند.

به‌همین‌‎دلیل توصیه می‌‎شود بعد از شیمی درمانی زیاد استراحت کنید، از انجام کارها غیر ضروری خودداری کنید، اگر می‎‌توانید ورزش‏‌های سبک مانند پیاده‏ روی یا یوگا انجام دهید زیرا سطح انرژی شما را افزایش می‌‏دهند، در کارهای روزمره از دوستان و خانواده خود کمک بخواهید و اگر شغلی دارید آن را به ‎صورت پاره‎وقت انجام دهید.

اگر ناگهان احساس خستگی و تنگی نفس می‎‌کنید با تیم مراقبت پزشکی خود تماس بگیرید. این مسئله می‌تواند نشانه کم‌خونی باشد. بنابراین در پاسخ به سوال آیا تنگی نفس از عوارض شیمی درمانی است؟ می‌توان گفت بله.

حالت تهوع و استفراغ

اصولا پزشک قبل یا بعد از شیمی درمانی داروی ضد تهوع به‎‌صورت قرص، کپسول یا آمپول به اغلب بیماران می‌دهد. اگرچه این نوع دارو نیز ممکن است عوارض جانبی مثل یبوست، سوءهاضمه، مشکلات خواب و سردرد برای بیمار داشته باشد. اگر داروی ضد تهوع شما کمکی نمی‌کند یا عوارض زیادی به همراه دارد، به تیم مراقبت پزشکی خود بگویید.

ریزش مو

ریزش مو یک عارضه جانبی شایع شیمی درمانی است، اگرچه برای همه اتفاق نمی‌افتد. معمولاً بعد از گذشت چند هفته از اولین جلسه درمانی ریزش مو شروع می‎‌شود و طی ۱ تا ۲ ماه ادامه می‌یابد.

ریزش موها فقط شامل موهای سر نیست و می‌تواند مربوط به قسمت‌‎های دیگر بدن از جمله بازوها، پاها و صورت نیز باشد. خبر خوب این است که موهای شما به زودی پس از پایان درمان شروع به رشد می‎‌کنند. فقط اینکه ممکن است نسبت به قبل کمی موج‎ دارتر یا صاف‎‌تر باشند.

پزشک می‌تواند راه حلی برای مقابله با این نوع از عوارض شیمی درمانی به شما پیشنهاد دهد. به عنوان مثال می‎‌توانید در هر جلسه از کلاه سرد برای کاهش ریزش مو استفاده کنید. کلاهک سرد مانند کلاه ایمنی دوچرخه است و با خنک کردن پوست سر و کاهش جریان خود در آن می‎‌تواند مانع از ورود داروی شیمی درمانی زیاد به ریشه موها شود.

اما اینکه آیا شما می‌‎توانید از کلاهک سرد استفاده کنید به نوع سرطان بستگی دارد زیرا برای بعضی از داروهای شیمی درمانی موثر نیست.

عفونت‎ ها

شیمی درمانی می‎‌تواند توانایی سیستم ایمنی بدن شما را در مبارزه با عفونت کاهش دهد. برای پیشگیری از بروز عفونت‎‌های مختلف می‎‌توانید راهکارهای زیر را امتحان کنید:

• شستن مرتب دستان با آب و صابون به ویژه پس از رفتن به توالت، قبل از تهیه غذا و غذا خوردن و پس از لمس حیوانات خانگی یا حیوانات دیگر (زیرا ممکن است عفونت‌‏هایی داشته باشند که خطرناک باشد)
• اجتناب از تماس نزدیک با افرادی‎‌که به عفونت خاصی مبتلا هستند مانند آبله مرغان یا آنفولانزا
• تزریق سالانه واکسن آنفولانزا

پزشک در مواردی ممکن است یک دوره آنتی ‎بیوتیک تجویز کند تا خطر ابتلا به عفونت را کاهش دهد.

کم‎‌خونی

شیمی درمانی میزان گلبول‌‎های قرمز خون شما را که اکسیژن را به بدن منتقل می‎‌کنند، کاهش می‎‌دهد. اگر تعداد گلبول‎‌های قرمز خون شما خیلی کم شود، دچار کم‎‌خونی می‌‎شوید. علائم کم‎‌خونی عبارتند از:

• خستگی و کمبود انرژی (وضعیتی شدیدتر از خستگی عمومی مرتبط با شیمی درمانی)
• تنگی نفس
• ضربان قلب شدید (تپش قلب)
• رنگ پریدگی

در صورت داشتن هر یک از این علائم در اسرع وقت با پزشک خود تماس بگیرید زیرا ممکن است باعث کاهش هوشیاری شما شود.

دریافت ماده معدنی آهن از طریق رژیم غذایی می‎‌‎تواند به کاهش خطر کم‎‌خونی کمک کند زیرا آهن به بدن در ساختن گلبول‌‎های قرمز کمک می‌‏کند.

• گوشت قرمز و سفید
• حبوبات
• آجیل
• میوه‏ های خشک مانند زردآلو خشک
• غلات کامل
• و سبزیجات دارای برگ تیره مثل اسفناج سرشار از آهن هستند.

کبودی و خونریزی

شیمی درمانی می‏‌تواند تعداد سلول‌‎های پلاکت خون شما را کاهش دهد. این سلول‌ها باعث قطع خونریزی شدید هنگام آسیب رسیدن به بدن می‎‌شوند. اگر تعداد پلاکت‌‎ها کم باشد احتمالا علائم زیر را تجربه می‌‎کنید:

• کبودی سریع پوست
• خونریزی شدید بینی
• خونریزی لثه

 زخم دهان

گاهی شیمی درمانی می‎‌تواند مخاط دهان را تحریک کند و باعث ایجاد زخم شود. این مشکل به عنوان ورم مخاط (موکوزیت) شناخته می‎‌شود و علائم آن چند روز بعد از شیمی درمانی خود را نشان می‌‎دهند. مواردی چون:

• احساس درد در دهان
• بروز زخم‌‎های عفونی در دهان
• ناراحتی هنگام خوردن، آشامیدن یا صحبت کردن
• خشکی دهان
• کاهش حس چشایی
• بوی بد دهان

گاهی پزشک با تجویز یک نوع دهانشویه یا مسکن می‏‌تواند مشکل شما را برطرف کند. لیزردرمانی نیز در درمان یا پیشگیری از ورم مخاط موثر است. موکوزیت معمولاً چند هفته پس از پایان شیمی درمانی بهبود می‎‌یابد.

از دست دادن اشتها

ممکن است در حین شیمی درمانی اشتهای خود را از دست بدهید اما باید سعی کنید مایعات زیادی بنوشید و آنچه می‌‏توانید بخورید. راهکارهای زیر کمک زیادی به شما می‏‌کنند:

• به جای ۳ وعده غذایی بزرگ، ۶ وعده غذایی کوچکتر بخورید
• به طور منظم میان وعده‎‌های سالم مصرف کنید
• در روز درمان، وعده‏‌های غذایی سبک بخورید
• به جای نوشیدن مستقیم از لیوان، به آرامی و از طریق نی انواع نوشیدنی میل کنید

اگر نگران رژیم غذایی و کم اشتهایی خود هستید، به تیم مراقبت پزشکی خود بگویید.

تغییرات در پوست و ناخن

برخی از داروهای شیمی درمانی می‎‌توانند تغییرات موقت در پوست شما ایجاد کنند. مواردی چون:

• خشکی و تغییر رنگ پوست
• افزایش حساسیت پوست به نور خورشید
• قرمزی یا زخم شده پوست
• خارش مداوم پوست

در مورد کرم‎‌هایی که می‌‎توانند به شما کمک کنند و نحوه محافظت از پوست در برابر آفتاب با پزشک صحبت کنید.

شیمی درمانی همچنین می‎‌تواند ناخن‎‌های شما را شکننده یا تکه ‎تکه کند و خطوط سفید در سراسر آنها ایجاد شود. خوشبختانه بعد از پایان درمان این مشکل رفع می‎‌شود.

مشکلات جنسی و باروری

یکی از عوارض شیمی درمانی این است که میل جنسی کم می‌‎شود. این حالت معمولاً موقتی است. برخی از داروهای شیمی درمانی همچنین می‎‌توانند باعث کاهش قدرت باروری در مردان و زنان شوند. اغلب این مشکل قابل رفع است اما در برخی موارد می‎‌تواند دائمی باشد.

قبل از شروع درمان، از پزشک خود بپرسید که آیا ممکن است باروری شما تحت تأثیر قرار گیرد. در این شرایط زنان می‌‎توانند تخمک‎‌های خود را منجمد کنند تا بعداً در IVF استفاده شوند. مردان ممکن است بتوانند نمونه‌‏ای از اسپرم خود را منجمد کنند تا بعداً بتوان از آن برای لقاح مصنوعی استفاده کرد.

یکی از عوارض مهم شیمی درمانی این است که در طول دوره درمان باید از بچه‎ دار شدن خودداری کنید زیرا داروهای شیمی درمانی می‏‌توانند به جنین آسیب برساند. از روش جلوگیری از بارداری مانند کاندوم استفاده کنید.

اسهال و یبوست

چند روز پس از شروع شیمی درمانی ممکن است دچار اسهال یا یبوست شوید. پزشک می‎‌تواند داروهای مناسب و تغییر در رژیم غذایی را توصیه کند.

مشکلات عاطفی و روانی

شیمی درمانی می‏‌تواند یک تجربه ناامیدکننده و استرس‎ زا باشد. طبیعی است که احساس اضطراب کنید و فکر کنید آیا درمان شما موفقیت‎ آمیز است یا خیر. استرس و اضطراب همچنین می‌‎توانند خطر ابتلا به افسردگی را افزایش دهند.

اگر می‏‌خواهید از نظر احساسی با شرایط کنار بیایید با تیم مراقبت پزشکی خود صحبت کنید. صحبت با افراد دیگر یا یک گروه پشتیبانی سرطان نیز می‌‎تواند کمک کند.

برخی از افراد عوارض شیمی درمانی زیر را تجربه می‎‌کنند که احتمال بروز آن‎ها بسیار کم است:

• آلرژی شدید در اثر واکنش سیستم ایمنی بدن به داروی شیمی درمانی
• نشت مایعات از رگ خونی به بافت‌‏های اطراف و تورم پوستی
• نوعی التهاب روده (تیفلیت نوتروپنیک) که می‌‏تواند افرادی را که دارای سیستم ایمنی ضعیف هستند تحت تأثیر قرار دهد
• التهاب پانکراس
• همولیز حاد در اثر تخریب گلبول‎‌های قرمز خون

آیا عوارض شیمی درمانی قابل درمان است؟

بله، پزشک می‎‌تواند به شما کمک کند تا از بسیاری از عوارض جانبی پیشگیری یا آن‏ها را درمان کنید. امروزه داروهای بسیار بیشتری نسبت به گذشته در دسترس است و مراقبت تسکینی یا مراقبت حمایتی بخش مهمی از روند درمان سرطان است.

هنوز هم دانشمندان برای تولید داروها و روش‏‌های درمانی با عوارض کمتر تلاش می‎‌کنند. به ‎همین‎ دلیل امروزه تحمل بسیاری از انواع شیمی درمانی نسبت به چند سال گذشته آسان‏تر شده است.

درمان عوارض شیمی درمانی با داروهای گیاهی

بعضی از داروهای گیاهی در روند اثرگذاری داروهای شیمی درمانی تداخل ایجاد می‎‌کنند. در این مورد با پزشک خود صحبت کنید. از داروهای گیاهی ایمن که بهتر است به صورت دمنوش مصرف کنید، می‌‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

• زنجبیل
• جنسینگ
• ریحان
• هل
• میخک

درمان عوارض شیمی درمانی در طب سنتی

طب سنتی بیشتر توصیه‌‎های تغذیه‌‎ای دارد و معتقد است باید مصرف میوه و سبزیجات به‎‌خصوص انواع نارنجی، قرمز و زرد رنگ آنها افزایش پیدا کند. علاوه بر این، بهتر است مصرف نمک و شکر به حداقل برسد و روزانه ۵۰ گرم پروتئین مصرف شود. دم‏‌کرده برگ‌های تازه نعناع یا برگ‌های خشک آن به همراه گل محمدی برای رفع حالت تهوع ناشی از شیمی درمانی عالی است. برای تسکین اعصاب نیز می‌‏توانید به سراغ دمنوش بابونه یا اسطوخودوس بروید.

بهبود عوارض شیمی درمانی با طب سنتی

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

اگرچه عوارض شیمی درمانی می‌‎توانند ناراحت‌‏کننده باشند اما بیشتر آنها جدی نیستند. اگر در طول درمان شیمیایی علائم زیر را داشتید، بلافاصله با تیم مراقبت پزشکی خود تماس بگیرید:

• تب ۳۸ درجه یا بالاتر
• خون‌ریزی یا کبودی بدون دلیل
• بثورات پوستی
• یک واکنش آلرژیک مانند تورم در دهان یا گلو، خارش شدید، مشکل در بلع
• لرز شدید
• درد مزمن در محل تزریق آمپول‌‏های شیمی درمانی
• سردردهای شدید
• تنگی نفس یا مشکل تنفسی
• اسهال یا استفراغ طولانی‌مدت
• مدفوع خونی یا ادرار خونی

درصورتی‌که شرایط مراجعه حضوری ندارید، از صدها پزشک آنلاین متخصص خون،سرطان و انکولوژی مشاوره آنلاین تلفنی و متنی بگیرید و مشکلات خود را مطرح کرده و از مشاوره‌های ایشان استفاده کنید. در صورتی که به سرطان ریه مبتلا شده‌اید، می‌توانید با متخصص سرطان ریه مشورت کرده و راهنمایی‌های لازم را دریافت نمایید.

گفتگوی آنلاین با متخصص انکولوژی