آسیب مغزی چیست؟ چه علائمی دارد و چطور درمان می‌شود؟

همان‌طور که از نامش پیداست، آسیب مغزی (Brain Damage)، آسیب به ساختارهای مغز است. این شرایط می‌تواند ناشی از اتفاقات مختلف، مانند ضربه به سر (آسیب مغزی تروماتیک)، اکسیژن رسانی ناکافی (آسیب مغزی انوکسیک)، عفونت‌ها یا خونریزی داخل جمجمه باشد. این عارضه ممکن است با ناهنجاری‌های رفتاری یا عملکردی همراه باشد. مغز می‌تواند به شدت‌های مختلف آسیب ببیند. بسته به نوع، محل و شدت، عوارض آسیب مغزی می‌تواند از بهبودی کامل تا ناتوانی یا حتی مرگ متغیر باشد. متخصص بیماریهای مغز و اعصاب کسی است که این نوع آسیب‌ها، به او ارجاع داده می‌شود.

در این مقاله به علل، انواع، تشخیص و درمان هر کدام از آسیب‌های مغزی می‌پردازیم.

علل آسیب مغزی

علل این عارضه معمولا شامل موارد زیر است:

• ژنتیک: اگر ژن‌هایی که از پدر و مادر به جنین منتقل می‌شوند مشکل داشته باشند، این اختلال ژنتیکی ممکن است از رشد صحیح مغز جلوگیری کند. بسیاری از انواع آسیب مغزی نوزاد از این نوع است.
• تروما: آسیب مغزی ناشی از ضربه وقتی ایجاد می‌شود که به دلیل برخورد یک شیء یا سقوط، ضربه فیزیکی به سر وارد شود و ساختارهای مغز تحت تاثیر قرار بگیرند.
• کاهش جریان خون: اگر خون در مغز لخته شود و یا به دلیل حمله قلبی خون کافی به مغز نرسد، آسیب مغزی ناشی از فقدان اکسیژن روی می‌دهد. در این حالت، بافت‌های مغز به دلیل نرسیدن اکسیژن آسیب می‌بینند. بعد از ۴ دقیقه نرسیدن اکسیژن، آسیب ایسکمی مغزی شروع می‌شود.
• تومورها: وقتی در مغز تومور شکل می‌گیرد و رشد می‌کند، بافت‌های مغز را تحت فشار قرار داده و به آنها آسیب می‌زند. علاوه بر این، با مصرف اکسیژنِ مورد نیاز مغز، سبب کمبود اکسیژن و از بین رفتن سلول‌های مغزی می‌شود.

انواع آسیب مغزی

به طور کلی می‌توان گفت دو نوع آسیب به مغز وجود دارد:

آسیب تروماتیک مغزی (TBI)

آسیب مغزی ضربه‌ای (Traumatic brain injury) معمولاً توسط یک نیروی خارجی مانند ضربه به سر ایجاد می‌شود و باعث می‌شود مغز در داخل جمجمه حرکت کند یا جمجمه آسیب ببیند که به نوبه خود به مغز آسیب می‌رساند. تمام انواع آسیب مغزی ضربه‌ای ناشی از آسیب به سر است، اما آسیب به سر لزوما سبب آسیب مغزی نمی‌شود.

علل آسیب مغزی تروماتیک عبارتند از:

• ضربه به سر
• تصادفات اتومبیل
• آسیب‌های ورزشی
• سقوط یا تصادف
• خشونت فیزیکی

آسیب مغزی اکتسابی (ABI)

آسیب مغزی اکتسابی (Acquired brain injury) به طور معمول در سطح سلول‌های مغزی رخ می‌دهد. این آسیب، اغلب با فشار روی بافت‌های مغز، مانند آنچه در فشار ناشی از تومور مشاهده می‌شود همراه است. همچنین ممکن است ناشی از بیماری‌های عصبی مانند مولتیپل اسکلروزیس (MS) باشد.

علل آسیب مغزی اکتسابی عبارتند از:

• مسمومیت یا قرار گرفتن در معرض مواد سمی
• عفونت
• سکته
• حمله قلبی
• تومورها
• آنوریسم
• بیماری‌های عصبی (مثل آسیب مغز در افسردگی)
• الکل (آسیب مغزی الکل)
• سوء استفاده از مواد مخدر (آسیب مغزی اعتیاد)
• نزدیک به غرق شدن یا سایر اپیزودهای بدون اکسیژن
• سایر اختلالات مانند بیماری پارکینسون، ام اس و بیماری آلزایمر

هم آسیب مغزی ضربه‌ای و هم آسیب مغزی اکتسابی، پس از تولد اتفاق می‌افتد. هیچ کدام دژنراتیو نیستند و گاهی اوقات این دو اصطلاح به جای هم استفاده می‌شوند.

آسیب مغزی مادرزادی (ABI)

علاوه بر این دو نوع، نوع دیگری از آسیب مغزی وجود دارد که ناشی از ژنتیک یا ترومای هنگام تولد است که به آن آسیب مادرزادی (congenital brain injury) می‌گویند. با توجه به اهمیت این موضوع و تفاوت‌هایی که با دو نوع قبلی دارد، ما در انتهای مقاله به طور مجزا به آن می‌پردازیم.

اکثر آسیب‌های مغزی باعث آسیب مغزی کانونی (محلی) می‌شوند، مانند آسیبی که هنگام ورود گلوله به مغز ایجاد می‌شود. این اصطلاح به طور معمول به این معنی است که آسیب به یک منطقه کوچک محدود می‌شود و ترمیم آسیب مغزی با احتمال بیشتری رخ می‌دهد. آسیب‌هایی که بدون شکستگی یا سوراخ‌شدگی جمجمه به وجود می‌آیند، آسیب‌های مغزی سربسته (Closed head injuries) نامیده می‌شوند. برخلاف نوع کانونی، این عارضه‌ها باعث آسیب منتشر مغزی می‌شوند یا به چندین ناحیه مغز آسیب می‌رسانند، مثلا نواحی مرتبط با گفتار و زبان ممکن است درگیر شوند.

شدت آسیب مغزی می‌تواند در انواع مختلف آسیب مغزی، متفاوت باشد. آسیب مغزی خفیف معمولا موقتی است و علائمی مانند سردرد، گیجی، مشکلات حافظه و حالت تهوع را ایجاد می‌کند. در یک آسیب مغزی متوسط، علائم می‌توانند طولانی‌تر و بارزتر باشند. در هر دو مورد، اکثر بیماران به خوبی بهبود می‌یابند. اما یک آسیب مغزی شدید، ممکن است فرد را برای همیشه ناتوان کند. همچنین اگر آسیب مغزیِ جدی رخ دهد، ممکن است فرد برای همیشه در کما یا حالت نباتی بماند و یا بمیرد.

ام اس، نوعی آسیب مغزی است که باعث تغییر زندگی و مشکلات ناتوان‌کننده‌ای می‌شود. در این بیماری، آسیب اعصاب مغزی به شکل دائمی رخ ‌دهد.

افرادی که در معرض خطر هستند.

به دلیل رفتارهای پرخطر، مردان بین ۱۵ تا ۲۴ سال بیشترین آسیب‌پذیری را دارند. آسیب مغزی در کودکان خردسال و افراد مسن نیز بیشتر است. به طور کلی افرادی که بیشتر در معرض آسیب مغزی هستند عبارتند از:

• کودکان، به ویژه از نوزادی تا ۴ سالگی
• بزرگسالان جوان، به ویژه افراد بین ۱۵ تا ۲۴ سال
• بزرگسالان ۶۰ سال و بالاتر
• مردان در هر گروه سنی

علائم آسیب مغزی

علائم متعددی در تمام انواع آسیب مغزی وجود دارد. این علائم به چهار دسته عمده تقسیم می‌شوند: شناختی، ادراکی، فیزیکی و رفتاری/عاطفی.

علائم شناختی آسیب مغزی عبارتند از:

• مشکل در پردازش اطلاعات

• مشکل در بیان افکار

• مشکل در درک دیگران

• دامنه توجه کوتاه

• ناتوانی در درک مفاهیم انتزاعی

• اختلال در تصمیم گیری

•از دست دادن حافظه

علائم ادراکی آسیب مغزی عبارتند از:

• تغییر در بینایی، شنوایی یا حس لامسه

• نداشتن جهت‌گیری فضایی

• ناتوانی در درک زمان

• اختلالات بویایی و چشایی

• مسائل مربوط به تعادل

• افزایش حساسیت به درد

علائم فیزیکی آسیب مغزی عبارتند از:

• سردردهای مداوم

• خستگی ذهنی شدید

• خستگی شدید فیزیکی

• فلج

• لرزش

• تشنج

• حساسیت به نور

•اختلالات خواب

•لکنت زبان

• از دست دادن هوشیاری

علائم رفتاری/عاطفی آسیب مغزی عبارتند از:

• تحریک‌پذیری و بی‌حوصلگی

• کاهش تحمل استرس

• سستی

• احساسات یا واکنش‌های خنثی یا تشدید شده

• انکار ناتوانی

• افزایش پرخاشگری

علائم آسیب مغزی در کودکان و نوزادان

نوزادان و کودکان خردسال مبتلا به آسیب‌های مغزی ممکن است نتوانند سردرد، مشکلات حسی، گیجی و علائم مشابه را بیان کنند. در کودکی که آسیب مغزی تروماتیک دارد، ممکن است علائم زیر را مشاهده کنید:

• تغییر در عادات غذایی یا شیر خوردن
• تحریک‌پذیری غیرمعمول یا سریع
• گریه مداوم بدون آرام شدن
• تغییر در توانایی توجه
• تغییر در عادات خواب
• تشنج
• خلق و خوی غمگین یا افسرده
• خواب آلودگی
• از دست دادن علاقه به اسباب‌بازی‌ها یا فعالیت‌های مورد علاقه

آسیب مادرزادی مغز (Congenital brain injury)

نقایص مادرزادی مغز، ناهنجاری‌هایی در مغز هستند که در بدو تولد وجود دارند. انواع مختلفی از این عارضه‌ها وجود دارند که می‌توانند خفیف یا خیلی شدید باشند.

مغز در ماه اول پس از لقاح شروع به شکل‌گیری می‌کند و در طول بارداری به شکل‌گیری و رشد ادامه می‌دهد. هنگامی که این فرآیند مختل یا قطع شود، می‌تواند باعث نقص ساختاری در مغز و جمجمه شود. حتی اگر فقط رشد جمجمه مختل شود، عملکرد طبیعی مغز هم احتمالا تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

علائم آسیب مادرزادی مغز چیست؟

علائم آسیب مادرزادی مغز می‌تواند گوناگون باشد. هر نقص دارای مجموعه مشخصی از علائم و تظاهرات است. برخی از این علائم ممکن است تا زمانی که متوجه تاخیر رشد کودک می‌شوید آشکار نشوند. حتی برخی از نقایص مادرزادی مغز تا بزرگسالی علائمی ندارند و جالب‌تر این‌که بعضی از انواع آنها هرگز علائمی ندارند.

کودکانی که با نقایص مادرزادی مغز متولد می‌شوند ممکن است دارای مشکلات زیر باشند:

• اختلالات قلبی عروقی
• نقایص گوارشی
• شکاف کام و لب
• تشنج
• سر درد
• ضعف عضلانی
• کاهش دید
• مشکلات مثانه و روده

انواع آسیب‌های مادرزادی مغز

چندین نوع از انواع آسیب‌های مادرزادی مغز، ناشی از نقص لوله عصبی هستند. لوله عصبی معمولا بین هفته سوم و چهارم پس از لقاح بسته می‌شود و قسمت بالای آن به مغز و قسمت پایین به نخاج تبدیل می‌شود. اگر لوله به درستی بسته نشود، بافت درون لوله نمی‌تواند به درستی رشد کند.

نقایص لوله عصبی شامل موارد زیر هستند:

• آنسفالی (Anencephaly): انتهای بالایی لوله عصبی بسته نمی‌شود و در نتیجه بخش عمده‌ای از جمجمه و مغز تشکیل نمی‌شود. این به این معنی است که بافت مغز در معرض دید قرار می‌گیرد.
• انسفالوسل (Encephalocele: بخشی از مغز از طریق سوراخ در جمجمه بیرون می‌زند. برآمدگی اغلب در امتداد خط وسط جلو به عقب، در پشت جمجمه قرار دارد.
• Arnold-Chiari یا Chiari II: بخشی از مخچه، ناحیه‌ای از مغز که بر کنترل حرکتی تأثیر می‌گذارد، به سمت پایین و ستون فقرات فوقانی منتقل می‌شود. این باعث می‌شود که مغز یا نخاع فشرده شوند.

انواع دیگر آسیب‌های مغزی مادرزادی شامل موارد زیر است:

• هیدروسفالی (Hydrocephalus): تجمع بیش از حد مایع مغزی نخاعی (CSF) ناشی از اختلال در گردش خون و CSF است. هنگامی که مایع اضافی وجود داشته باشد، می‌تواند فشار زیادی بر مغز وارد کند. این حالت هیدروسفالی نامیده می‌شود.
• سندرم دندی واکر (Dandy-Walker syndrome): این سندرم شامل عدم رشد یا رشد معیوب بخش مرکزی مخچه است.
• هولوپروسسفالی (Holoprosencephaly): مغز به دو نیمه یا نیمکره تقسیم نمی‌شود.
• مگالنسفالی (Megalencephaly): این وضعیت باعث می‌شود که مغز فرد به طور غیر طبیعی بزرگ یا سنگین شود.
• میکروسفالی (Microcephaly): زمانی اتفاق می‌افتد که مغز به اندازه کامل رشد نمی‌کند. ویروس زیکا می‌تواند باعث میکروسفالی شود.

چه چیزی باعث آسیب مادرزادی مغز می‌شود؟

بیشتر نقایص مادرزادی مغز را نمی‌توان به علت خاصی نسبت داد. عوامل ژنتیکی و محیطی مختلفی با ایجاد نقایص مادرزادی مغز مرتبط هستند. این عوامل ممکن است مربوط به موارد زیر باشد:

• نقص‌های ژنی
• عفونت
• استفاده مادر از مواد مخدر
• آسیب‌های دیگر به جنین

برخی از نقایص مغزی علامت «تریزومی» (trisomy) هستند. تریزومی زمانی اتفاق می‌افتد که کروموزوم سوم وجود داشته باشد. در حالت عادی دو کروموزوم وجود دارد، اما اگر به دلایل مربوط به تقسیمات کروموزومی، سه کروموزوم به جای دو تا موجود باشد، می‌تواند سبب آسیب مغزی و سایر علائم مرتبط گردد.

سندرم Dandy-Walker و نقص Chiari II با تریزومی کروموزوم ۹ همراه است. تریزومی کروموزوم ۱۳ می‌تواند باعث هولوپروسسفالی و میکروسفالی شود. علائم تریزومی کروموزوم های ۱۳ و ۱۸ می‌تواند شامل نقص لوله عصبی باشد.

آیا راهی برای پیشگیری از آسیب مادرزادی مغز وجود دارد؟

مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری (Centers for Disease Control and Prevention) توصیه می‌کند که زنان باردار یا افرادی که قصد بارداری دارند برای پیشگیری از این نوع نقص در کودکان خود، موارد زیر را انجام دهند:

1. روزانه از مکمل‌های حاوی ۴۰۰ میکروگرم اسید فولیک استفاده کنند. حداقل یک ماه قبل از بارداری شروع مصرف مکمل را شروع کنند. این کار خطر تولد نوزاد با نقص لوله عصبی را کاهش می‌دهد.
2. از نوشیدن الکل خودداری کنند.
3. قبل از باردار شدن یا در اوایل بارداری خود، سیگار را ترک کنند.
4. قند خون را قبل و در طول بارداری کنترل کنند، به خصوص اگر دیابت دارند.
5. قبل از مصرف هر گونه دارو یا محصولات گیاهی در دوران بارداری، با پزشک خود صحبت کنند تا از بی‌خطر بودن آنها اطمینان پیدا کنند.

بهبودی از آسیب مغزی

بهبودی به دلیل تفاوت در محل آسیب مغزی و میزان آن، از فردی به فرد دیگر متفاوت است. اختلالات می‌تواند موقت یا دائمی باشند و همچنین می‌تواند باعث ناتوانی محدود یا گسترده شوند. علاوه بر این، ممکن است افراد متوجه شوند که ماهیت مشکلات آنها در طول زمان تغییر می‌کند.

در درازمدت، بیشتر افراد مبتلا به ABI تغییراتی را در یادگیری، تفکر و رفتار گزارش می‌دهند، در حالی‌که تنها ۲۵ درصد از افراد مبتلا به ABI شدید، ناتوانی‌های جسمی مداوم را تجربه می‌کنند. تشخیص این تغییرات در یادگیری، تفکر و رفتار برای اطرافیان سخت است. افرادی که مشکلات مربوط به آسیب مغزی اکتسابی را درک نمی‌کنند، ممکن است فکر کنند که فرد تنبل یا خشن است.

هر تغییری، از خفیف تا شدید، نیاز به یک دوره سازگاری، هم از نظر فیزیکی و هم از نظر احساسی دارد. سازگاری با این تغییرات، نه تنها بر فردی که دچار آسیب مغزی شده است بلکه بر خانواده، دوستان و مراقبانی که از فرد پرستاری می‌کنند، لازم است.

آسیب های مغزی چگونه درمان می‌شوند؟

هر فردی که دچار آسیب به مغز می‌شود، نیاز به مراقبت فوری توسط بهترین دکتر فوق تخصص مغز و اعصاب دارد.

یک آسیب مغزی معمولی که خفیف به نظر می‌رسد، می‌تواند به اندازه آسیب‌هایی که در ظاهر شدید به نظر می‌رسند خطرناک باشد. عامل کلیدی در اثر بخشی درمان، میزان و محل آسیب است. آسیب مغزی لزوماً منجر به ناتوانی یا نقص طولانی مدت نمی‌شود. اما تشخیص و درمان صحیح برای مهار یا به حداقل رساندن آسیب لازم است.

میزان و عوارض آسیب مغزی با معاینه فیزیکی، آزمایش و تصویربرداری‌های پزشکی مانند اشعه ایکس یا سی‌تی اسکن و ارزیابی عصبی روانشناختی مانند بررسی رفلکس‌ها تعیین می‌شود. پزشکان سعی می‌کنند وضعیت بیمار را تثبیت کنند تا از آسیب بیشتر جلوگیری کنند و اطمینان حاصل کنند که خون و اکسیژن به درستی به مغز رسیده و فشار خون کنترل می‌شود.

حدود نیمی از بیمارانی که به شدت آسیب دیده‌اند به جراحی برای ترمیم رگ خونی پاره شده یا کاهش فشار روی مغز نیاز دارند.

اگر بیمار به شدت آسیب دیده باشد، ممکن است برای کمک به بهبودی در طول زمان، توانبخشی تجویز شود که ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• فیزیوتراپی

•کار درمانی

• گفتار درمانی

• حمایت روانی

درمان آسیب‌های مغری مادرزادی

درمان بسته به نوع و شدت بیماری متفاوت است. بسیاری از درمان‌ها بر درمان علائم تمرکز دارند. به عنوان مثال، داروهای ضد تشنج می‌توانند به کاهش اپیزودهای تشنج کمک کنند.

برخی از بیماری‌ها را می‌توان با جراحی درمان کرد. جراحیِ رفع فشار، می‌تواند در صورت نیاز فضای بیشتری برای مغز و مایع مغزی نخاعی ایجاد کند. جراحی برای اصلاح جمجمه‌های معیوب می‌تواند فضای کافی مغز را برای رشد طبیعی فراهم کند. شنت‌ها را می‌توان برای تخلیه مایع مغزی نخاعی که در اثر هیدروسفالی ایجاد می‌شود وارد کرد.

سوالات و جواب های رایج آسیب مغزی

تفاوت سکته مغزی و ضربه مغزی چیست؟

اختلال یا از دست‌دادن ناگهانی هوشیاری، حس و حرکت ارادی که در اثر پارگی یا انسداد (مانند لخته) رگ خونی تغذیه‌کننده مغز ایجاد می‌شود و با آسیب دائمی بافت مغز همراه است سکته می‌گویند. ضربه مغزی یک عامل خطر برای هر دو سکته مغزی ایسکمیک (ناشی از نرسیدن خون) و هموراژیک (ناشی از خونریزی) است. به عبارت دیگر ضربه به مغز می‌تواند سبب شود که فرد سکته کند. با این حال همه انواع آسیب مغزی با سکته همراه نیستند و هر سکته‌ای هم به دلیل آسیب به مغز نیست.

آسیب مغزی ناشی از تشنج چگونه رخ می‌دهد؟

این نوع آسیب مغز، از نوع اکتسابی محسوب می‌شود. بیشتر انواع تشنج باعث آسیب به مغز نمی‌شوند. با این حال، داشتن یک تشنج طولانی مدت و کنترل نشده می‌تواند باعث آسیب شود. به همین دلیل، هر تشنجی که بیش از ۵ دقیقه طول بکشد به عنوان یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود. مطالعات نشان داده است که جمعیت خاصی از سلول‌های مغزی ممکن است پس از تشنج های کوتاه منفرد یا مکرر بمیرند. سیگنال‌های مولکولی داخل سلول‌های عصبی منجر به مرگ آنها می‌شود.

آسیب مغز در افسردگی چرا رخ می‌دهد؟

شواهد زیادی در دست است که نشان می‌دهد چندین قسمت از مغز در افراد مبتلا به افسردگی کوچک می‌شود. این مناطق میزان ماده خاکستری (GMV) را از دست می‌دهند. ماده خاکستری، بافتی با تعداد زیادی سلول مغزی است. به نظر می‌رسد از دست دادن آن در افرادی که افسردگی منظم یا مداوم با علائم جدی دارند، بیشتر باشد.

سایت پذیرش ۲۴، می‌تواند امکان ویزیت آنلاین دکتر مغز و اعصاب را برای شما در هر ساعتی فراهم کنند. اگر خود و یا نزدیکانتان دچار ضربه به سر شده‌اید و یا به دلایل دیگری احتمال آسیب مغزی را می‌دهید، می‌توانید به راحتی با استفاده از این سایت، با چند دکتر مغز و اعصاب به طور آنلاین مشورت کنید. ما امکاناتی را فراهم کرده‌ایم که بتوانید در فضایی امن با پزشک متخصص صحبت کنید و مدارک و آزمایشات خود را نیز ارسال کنید. پذیرش ۲۴ به شما کمک می‌کند تا در کمترین زمان ممکن به بهترین پزشکان و متخصین دسترسی داشته باشید.

سخن آخر:

آسیب مغزی، نوعی از آسیب است که بافت و سلول‌های مغز را درگیر می‌کند. این آسیب ممکن است مادرزادی باشد، در اثر ضربه ایجاد شود و یا به سایر دلیل‌های اکتسابی مثل سکته، مسمومیت و خفگی به وقوع بپیوندد. بسته به نوع آسیب، محل و شدت آن، علائم متفاوت هستند و می‌توانند از حافظه تا حرکت و گفتار فرد را تحت تاثیر قرار دهند.

آسیب مغزی اگر خفیف باشد به مرور بهبود می‌یابد و اثر خاصی باقی نمی‌گذارد. اما در موارد شدید، ممکن است فرد به طور دائم دچار ناتوانی شده و حتی دچار زندگی نباتی و مرگ گردد.

طیف درمان گسترده است. در مواردی جراحی برای ترمیم استخوان جمجمه، خارج کردن لخته خون و کاهش فشار بر روی مغز استفاده می‌شود. در موارد دیگر گذاشتن شانت راه‌گشاست و همچنین اقدامات توانبخشی مثل گفتاردرمانی و کاردرمانی می‌تواند به برگشتن توان مغزی کمک کند.